Sąsiedzi, których już nie ma…
Na przestrzeni wieków Żydzi mieszkali w Koninie, współtworzyli nasze miasto. Gmina żydowska w 1921 r. liczyła ok. 3 tys. osób, w 1924 r. – 2,6 tys., w 1926 r. – 2,7 tys., w 1931 r. – 3645, w 1932 i 1933 r. – 3150, w 1936 r. – 2300, w 1937 r. – 2386, w 1939 r. – 2,5 tys.
Żydzi mieli znaczący udział w życiu gospodarczym miasta i okolic. W 1921 r. na 240 zarejestrowanych w Koninie zakładów przemysłowych do właścicieli wyznania mojżeszowego należały aż 72. W 1928 r. na 25 zakładów przemysłowych dziesięć należało do członków ich społeczności, a w grupie 487 warsztatów rzemieślniczych 168 była ich własnością, co stanowiło 1/3 wszystkich.
Podczas okupacji niemieckiej społeczność konińskich Żydów została poddana eksterminacji i z korzeniami wyrwana ze swojego miasta, niewielu przeżyło hitlerowską pożogę, przyjrzyjmy się dziś nieco ich obecności w naszym mieście i temu co po nich pozostało.
Konińskie synagogi. Widoczny na pierwszym planie gmach tzw. wielkiej synagogi (szil) korzeniami sięga roku 1825, ale ostateczny kształt nadała mu przebudowa dokonana po roku 1878. Otrzymała wówczas bogaty wystrój, utrzymany w formach orientalnych, typowy dla synagog wznoszonych w tym okresie. Za wielką synagogą widoczny budynek tzw. bejt ha-midrasz, czyli domu modlitwy i studiów talmudycznych, zbudowany ok. 1870 r., rozebrany kilka lat temu. Na pierwszym planie po lewej stronie widać narożnik nieistniejącego obecnie budynku żydowskiej łaźni rytualnej, zwanej mykwą, wzniesiony po roku 1882. W głębi za dawnym domem modlitwy – nie istniejąca kamienica, stojąca przy Rynku Garncarskim (obecnym Placu Zamkowym). Zespół sakralnych budynków
konińskiej gminy żydowskiej został zdewastowany i ogołocony z bogatego wyposażenia przez hitlerowców w październiku 1939 roku.
Opracowanie: Piotr Rybczyński / Zdjęcie ok. 1910-1920 r. Nakł. Księgarnia H. Katz, Konin- fot. M. Pęcherski, Konin. APP Oddział w
Koninie – 54/488/0, sygn. 17.
Arka ha-kodesz w synagodze wielkiej, przez chrześcijan określana potocznie mianem ołtarza. Ustawiona na wschodniej ścianie sali modlitewnej była starsza od samego gmachu synagogi. Została bowiem przeniesiona z pierwszego drewnianego domu modlitwy, wzniesionego przez konińskich Żydów w latach 1763-1776. Na początku XIX w. obiekt ten znajdował się już w katastrofalnym
stanie i został rozebrany ok. 1818 r., gdyż groził zawaleniem. W latach 1825-1829 wzniesiono nowy, murowany gmach synagogi (rozbudowany po 1882 r.), który przetrwał do naszych czasów. Sama arka ha-kodesz, jak też całe wewnętrzne wyposażenie, została zniszczona przez Niemców w 1939 r. Do wnęki, w której przechowywano zwoje tory, wiodły widoczne drewniane schodki z balustradą.
Fragment północno – zachodniego krańca dawnego Rynku Garncarskiego, zwanego także ,,rynkiem drugim”, od 1930r. Placem Zamkowym. Na wprost widać ulicę Bożniczą (obecnie A. Mickiewicza). Po prawej stronie – rozebraną na początku lat siedemdziesiątych kamienicę, na miejscu której stoi obecnie budynek wzniesiony pierwotnie dla Wojewódzkiego Klubu Techniki i
Racjonalizacji. Dalej gmach dawnego żydowskiego domu modlitwy (bejth hamidrasz), zajmowany w przeszłości przez Miejską Bibliotekę Publiczną, a kilka lat temu zburzony przez ówczesnego właściciela. Rejon Placu Zamkowego stanowił do końca XVIII w. obszar podzamcza dla położonego nieco na południowy –zachód konińskiego zamku. M.in. znajdował się tutaj cmentarz, toteż jeszcze w początkach ubiegłego wieku zwano ten teren ,,starym cmentarzem”. Później obszar podzamcza, a także rozebranego ostatecznie ok. połowy XIX w. zamku zajęła dzielnica zamieszkała przez ludność żydowską. Powstały tutaj rynek, zwany ,,małym”, zajmował do wybuchu drugiej wojny światowej jedynie północną część obecnego placu, natomiast pozostała jego część była zabudowana. Wyburzyli ją hitlerowcy w 1941 roku po wysiedleniu Żydów.
Opracowanie: Piotr Rybczyński / Zdjęcie ok. 1910-1920 r. Nakł. H. Katz, Konin-fot. M. Pęcherski, Konin. APP Oddział w Koninie –
54/488/0, sygn. 15.
Konińscy Żydzi posiadali dwa cmentarze. Najstarszy z nich znajdował się we wsi Czarków, obecnie jest to rejon hali sportowej za KDK. Pełnił funkcje grzebalne do początków XIX wieku, kiedy ze względów sanitarnych doszło do przeniesienia cmentarza w rejon obecnej ulicy Nadrzecznej, gdzie gmina żydowska założyła nowy cmentarz. Przed wojną powierzchnia cmentarza liczyła 1,5 ha.
Cmentarz żydowski w Koninie. Na fotografii, z lewej Fajbusz Chmielnik, z prawej jego żona Estera Chmielnik. Kobieta w środku niezidentyfikowana. Fotografię wykonano w maju 1923 r. przed wyjazdem rodziny Chmielnik do Stanów Zjednoczonych.
Jest to chyba jedyne zdjęcie cmentarza żydowskiego w Koninie tak wyraźne i tak dobrze oddające szczegóły, kopię zdjęcia podarowała Damianowi Kruczkowskiemu prawnuczka Fajbusza i Estery – Carol Seiken.
